Bədii ədəbiyyat söz
sənətidir. Söz isə bədii dilin spesifik mövcudiyyət forması, tikinti materialıdır.
Rənglər, onun spesifık çalarları olmadan rəssamlığı təsəvvür etməyin
qeyri-mümkünlüyü kimi, bədii sözsüz də ədəbiyyat təsəvvürə gəlmir.
Ədəbi dilsiz heç bir bədii
əsərdən söhbət belə gedə bilməz. Bədii dil ümumxalq dili əsasında formalaşsa
da, onun sərt qayda-qanunlarına riayət etsə də, ümumxalq dilindən fərqlənir. Canlı
danışıq dili hələ işlənməmiş, ədəbı təhlil süzgəcindən keçirilməmiş, cilalanmamış,
"çiy" olduğu halda, ədəbi dil müəyyən elmi-ədəbi qayda-qanunlar
əsasında möhkəm işlənmiş, təmizlənmiş, dürüstləşdirilmiş bir dildir.
Ədəbi dil o qədər
rəngarəngdir ki, hətta müxtəlif üsluba malik hər bir sənətkarın özünəməxsus
bədii dili vardır. Bədii dil həm fikrin ifadə vasitəsi, həm də sənətkarın
üslubunu formalaşdıran bir vasitədir. Bədii dil ümumxalq dilinin ən aparıcı
qoludur, onun qaymağıdır. Ədəbi dil ümumxalq dili əsasında formalaşsa da, öz
növbəsində ümumxalq dilini zənginləşdirir, onun lüğət ehtiyatını, eləcə də
ifadə imkanlarını artırır. Ədəbi dil obrazlı, lakonik, cazibədar olmalıdır. Ona
görə ümumxalq dilindəki bütün sözlərdən yox, ən gözəl, fıkrin ifadəşinə kömək
edən leksik, ideomatik, frazeoloji vahidlərdən istifadə etmək lazımdır. Bədii
dildə söz həqiqi mənasından başqa, həm də məcazi məna daşımalıdır. Yerinə düşməyən
söz, ifadə nəinki bədii dilə kömək etmir, əksinə, onu eybəcərləşdirir.
Bədii dildə söz sətiraltı
məna yükünə malik olmalıdır. Bundan başqa, sözün necə səslənməsi, onun
fonetikası da bədii dildə, xüsusən poeziyada az əhəmiyyət kəsb etmir.
Problem
necə qoyulursa qoyulsun, əgər onun dili zəif, solğun, obrazsızdırsa, onda heç
bir ədəbi uğurdan söhbət belə gedə bilməz. Yazıçı öz fikrini, ideyasını, ədəbi
məramını yalnız dil vasitəsi ilə ifadə edə bilər. Bədii əsərdə bədii dilsiz nə məzmun, nə də forma mövcud ola bilər. Dil məzmun və
formanın bütün elementlərinin ifadəçisi, onun baş memarıdır. Dil poetik
fıqurları bir-birinə qaynaq edən, möhtəşəm, canlı bir orqanizm yaradan qüdrətli
bir vasitədir. Hətta hər hansı poetik fiqurun özü belə bədii dilsiz yarana
bilməz, onun da xəmiri mütləq ədəbi dillə yoğrulmalıdır.
Ədəbiyyatşünas L. İ. Timofeyev doğru qənaətə
gəlir ki, bədii əsərin dilini onun mərkəzindəki obrazlar sistemi ilə qarşılıqlı
əlaqə zəminində öyrənmək, anlamaq mümkündür. (“Osnovı teorii literaturı”,
Moskva, 1976).
Doğrudan
da, ədəbiyyatın baş qəhrəmanı olan insanı onun nitqi, danışığı olmadan təsəvvür
etmək mümkün deyildir. Obrazın niqi, söhbəti onun xarakterini, düşüncə tərzini,
psixologiyasını, mədəni səviyyəsini, dünyagörüşünü açmaq vasitəsidir. Bədii
ədəbiyyatın qəhrəmanının nitqi özünü əsasən iki şəkildə büruzə verir: dialoq
və monoloq.
Müəllif öz qəhrəmanlarının,
prototiplərinin bütün danışıqlarını eyni ilə əsərə gətirmir. O, "çiy"
şəkildə olan bu nitqin özünü də "bişirir", bədii təhlil süzgəcindən keçirir.
Yazıçı qəhrəmanın nitqinin ən xarakterik, mənalı hissələrindən istifadə edir.
Ancaq bu heç də o demək deyildir ki, qəhrəmanların hamısı alim və şair kimi
damşmalıdırlar. Hətta qəhrəmanın dediyi səviyyəsiz söz belə, bədii əsərdə
müəyyən missiyanı yerinə yetirməli, onun xarakterini açmaq vasitəsinə
çevrilməlidir.
Obrazların nitqində bədii
fərdiləşdirmə ilə yanaşı bir ümumiləşmə də olmalıdır. Qəhrəmanın nitqinə qulaq
asan oxucu onun hansı zamanda, hansı mühitdə yaşaması haqqında da az-çox təsəvvür
əldə etməlidir.
A. Tolstoy qəhrəmanın
nəinki nitqini, tələffüz etdiyi sözləri, eyni zamanda danışarkən istifadə
etdiyi jestləri də son dərəcə əhəmiyyətli hesab edirdi.
Doğrudan da, qəhrəmanın nitqini
başa düşmək üçün bu danışığı müşaiyət edən jestlər, mimika müəyyən rol oynadığı
kimi ,onu əhatə edən aləmi göstərməyin özü də az rol oynamır. Əsərdəki bədii
fon qəhrəmanın hərəkət və davranışının, nitqinin, xarakterinin,
psixologiyasının daha dərindən anlanılmasına çox kömək edir.
Aristotel də Bualo da
əsərin bədii dilinə çox böyük qiymət verirdilər. Aristotel göstərirdi ki, şair və yazıçı təqlidçi olduğundan üç
yoldan biri ilə getməlidir: ya olduğu kimi, ya onun haqqında düşünülən və
danışılan kimi, ya da olması lazım gələn şəkildə. Aristotel hər üç halda şairə,
sənətkara tam sərbəstlik verilməsinin tərəfdarıdır.
Bədii dil sözlə davranmağı,
onun gözəlliyindən zövq almağı bacaran istedadlı adamlar, senətkarlar
tərəfindən yaradılır. Necə deyərlər, bədii söz bədii təfəkkürün aynasıdır və
istedadı olmayanların sözünə baxmır. Su, yağış otlara, çiçəklərə, ağaclara,
həyat bəxş etdiyi kimi, bədii söz də obrazları, hadisələri canlandırır, onları
rövnəqləndirir, gözəlləşdirir.
Başqa dillərdən alınan
sözlər əcnəbi sözlər, yaxud varvarizm adlanır. Dilimizin lüğət tərkibində
xeyli alınma sözlər vardır və onlardan böyük bir qismi artıq vətəndaşlıq hüququ
qazanmışdır. Ancaq yeri gəldi, gəlmədi öz nitqində əcnəbi sözlər işlətmək — varvarizm
adlanır. Bu tipli sözlərdən müəllif öz nitqində istifadə etmir, ancaq
personajların dilində bu cür sözlərin verilməsi onların xarakterlərini açmaq
vasitəsinə çevrilir.
Neologizmlər
elmin, texnikanm, cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı lüğət tərkibinə daxil olan yeni
sözlərdir. Zaman keçdikcə ümumişlək sözlərə çevrilir.
Arxaizmlər
köhnəlmiş, artıq dilin lüğət tərkibində işlənməyən sözlərdir. Köhnəlmiş sözlər
iki yerə ayrılır: arxaizmlər, tarixizmlər. Arxaizmlər dilin lüğət tərkibindən
tamam çıxmış sözlərdir. Məsələn, sayru - xəstə; damu - cəhənnəm və s.
Tarixizmlər
isə müəyyən tarixi dövrün hadisələrini əks etdirməyə kömək edən sözlərdir.
Məsələn, bəy, xan, kotan, vəl, gavahın, samı...
Jarqonizmlər
ancaq müəyyən peşə və sənət sahiblərinin anladıqları sözlərin bədii ədəbiyyata
gətirilməsidir. Jarqonizm niöxtəlif peşə sahiblərinin öz aralarında
işlətdikləri şərti dildir.
Dilin lüğət tərkibində
vulqarizmə də rast gəlirik. Vulqarizm dildə ədəbsiz sözlərin, söyüşün
işlədilməsinə deyilir. Əlbəttə, bu tipli sözləri ədəbiyyata gətirmək giinahdır.
S. Vurğun ədəbiyyata "əclaf' sözünü gətirənləri təsadüfən əclaf
adlandırmırdı. Bədii əsərdə sözlər də gözəl, zərif olmalı, insaniara xoş
əhvali-ruhiyyə bəxş etməlidir. Ancaq həyatda olduğu kimi, ədəbiyyatda da bütün
insanlar tərbiyəli, mədəni olmurlar. Yazıçı bəzən mənfi obrazın xarakterini
daha dərindən açmaq üçün onun nitqini vulqarizm vasitəsi ilə fərdiləşdirir.
Cəfər Cabbarhnm "1905-ci ildə" əsərində Salamovun danışığı
vulqarizmlə doludur.
Dildə yerli şivələrdən, dialektlərdən
almmış sözlərin işlədilməsi dialektizm adlanrr. Əlbəttə, ədəbi dildə
dialektlərdən, ləhcələrdən istifadə etmək yolverilməzdir. Lakin obrazların
nitqini fərdiləşdirməkdə dialektizmlər də müəllifin köməyinə gələ bilər.
Provinsializm
dildə məhəlli sözlərin işlənməsinə deyilir.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, bədii
əsərlərin dilini iki yerə bölmək olar: müəllifın dili, surətlərin dili.
Müəllifin
dili mütləq ədəbi dil normalarına tabe olmalıdır.
Üstəlik bu dildə bədiiliyin bütün komponentlərindən istifadə etmək lazımdır.
Obrazların
dili isə öz xarakterinə görə müxtəlifdir. İnsanlar
ictimai məxluq olsalar da, onlar həm də fərddirlər. Adamlar müxtəlif cür
danışır, öz fıkirlərini müxtəlif sözlərlə, müxtəlif jestlərlə çatdırmağa çalışırlar.
Obrazların nitqinin fərdiliyi bədii əsərin dilini zənginləşdirir, ona
rəngarənglik gətirir.
Əsərin birinci şəxsin dili
ilə söylənilməsinə təhkiyə üsulu deyilir. Hadisələri danışanın nitqinin
zənginliyi, aydınlığı, ifadəliliyi bədii əsərin keyfıyyətini qat-qat artırır,
müəllif qayəsinin, əsərin əsas ideyasının açılmasına əhəmiyyətli dərəcədə kömək
göstərir.
Bədi təsvir və iadə vasitələri...
Bədii
dilin lüğət tərkibində məcazlar özünəməxsus yer tutur və əsərin bədii dilini
gözəlləşdirir. Bədii təsvir və ifadə vasitələri söz məcazi məna kəsb etdikdə
yaranır.
Azərbaycan dilinin lüğət
tərkibi zəngin, poetik imkanları olduqca böyükdür. Dilimizdəki sözlər ahəng
qanununa tabe olduğundan, onların səslənməsi də xüsusi ahəngdarlığa malikdir.
Bundan başqa, müxtəlif tipli sözlər qrupu dildə ayrı-ayrı bədii funksiyanı
yerinə yetirir. Məsələn, əgər sinonimlər dildə təkrardan yaxa
qurtarmağa, eyni mənaya malik sözlərin daha real variantını işlətməyə kömək
edirsə, omonimlər cinaslı qafıyələr yaratmaq, söz oyunu üçün ən vacib
"tikinti materialı"dır. Antonimlərin isə təzad yaratmaqda
misli-bərabəri yoxdur...
Ayağın incisə sinəm üstə
gəz,
Taptala bir xəzan yarpağı
kimi.
Mənə elə gəlir pak ola
bilməz
Cənnət ayağının torpağı
kimi...
("Qəm
karvanı")
"Gəzmək-yerimək",
"ayaqlamaq-taptalamaq", "pak-təmiz" sözləri bir-biri ilə
sinonim olsa da, şerdə daha real variantlardan "gəzmək", "taptalamaq",
"pak" sözündən istifadə olunmuşdur. Əgər ikinci misrada
"taptala" sözünün yerində "ayaqla" sözü işlədilsəydi,
birinci misradakı "ayaq" sözü ilə ikinci misradakı "ayaqla"
sözü təkrar yaradar, şerin bədii təsir gücünü azaldardı. "Təmiz" sözü
"pak" sözü ilə sinonim olsa da, şerin bu məqamında onu əvəz edə
bilməzdi.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder