Pafos yunan
sözü olub, mənası "ehtiras" anlamına gəlir. Ruh yüksəkliyi, təmtəraq,
coşqunluq, həyəcan, emosiya pafosun əsas cəhətləri kimi özünü göstərir. Bir var
bır işi həvəslə görəsən, bir də var ki, həvəssiz. Həvəslə görülən işlə həvəssiz
görülən iş bir-birindən fərqləndiyi kimi, pafosla edilən nitq də, yaradıcılıq
coşqunluğu ilə yaranan əsər də pafossuz nitqdən, yazılan əsərdən fərqlənir.
Bədii ədəbiyyat, yaradıcılıq prosesi üçün də
pafosun olduqca mühüm əhəmiyyəti vardır. Pafos yaradıcılıq şövqü, yaradıcılıq həvəsi
olduğundan, yaradıcılıq prosesi onsuz təsəvvürə gəlmir. Pafos sənətkarı
yazıb-yaratmağa, prosesin ağırlığına, yaradıcılıq axtarışlarının çətinliklərinə,
əzablarına mərdliklə sinə gərməyə səsləyir. Yaradıcılıq prosesində pafos tükənməz
enerji mənbəyinə çevrilir. Bədii əsərin təsirli, emosional, sirayətedici olması
əhəmiyyətli dərəcədə onun pafosundan asılıdır. Pafos əsərin mayası, cövhəri,
ruhudur. Pafos əsərin hər bir sətrində, qəhrəmanların hərəkət və
davranışlarında, onların arzu və düşüncələrində, personajların nitqində,
danışığında bu və ya digər dərəcədə özünü göstərmiş olur.
Pafos hər hansı yüksək ideyanın doğurduğu şövq,
ilham, vəcd, ruh yüksəkliyi, coşqunluq, ehtirasdır. Pafos yazıçını ilhamlandırır,
onu yazıb yaratmağa həvəsləndirir. Pafos "bədii əsərin, yaxud ümumiyyətlə
sənətkarın yaradıcılığının ideya-emosional ruhu"dur. ("ASE", Vll
c.).
Pafos problemi hələ qədim dövrlərdən yazıçıları,
filosofları, nəzəriyyəçiləri düşündürmüşdür. Aristotelin, Lonqun, Şillerin,
Belinskinin və başqalarınm pafosla bağlı bu və ya digər şəkildə mülahizələri vardır.
Belinski pafos haqqında yazır: "Pafos həmişə
insanın qəlbində ideya ilə alışıb yanan və həmişə ideyaya doğru can atan ehtirasdır,
deməli sırf ruhi, mənəvi, ilahi ehtirasdır... Fəlsəfədə ideya cılızdır; pafos
vasitəsi ilə isə ideya işə, gerçək fakta, canlı varlığa çevrilir. Öz mahiyyəti
etibarı ilə ən pafoslu poeziya olan dramatik poeziya barəsində ən çox işlədilən
poetik sözü də pafos sözündən əmələ gəlir. Beləliklə, hər bir poetik əsər
pafosun məhsulu olmalıdır, pafosla dolu olmalıdır. Pafos nəzərə alınmazsa,
şairi əlinə qələm almağa nə vadar etdiyini və ona bəzən çox böyük əsəri
başlamağa, bu əsəri qurtarmağa nəyin qüvvə və imkan verdiyini anlamaq
olmaz."
Böyük tənqidçinin bu fikirləri pafosun mahiyyətini
anlamağa, bədii əsərdə, yaradıcılıq prosesində onun əvəzsiz yerini və rolunu
başa düşməyə kömək edir. Məlum olur ki, heç bir bədii əsər pafossuz təsəvvürə gəlmir.
Pafos haqqında Hegelin fıkirləri daha çox maraq
doğurur. Filosof pafosu insan qəlbinin hərəkətverici qüvvəsi hesab edir. Onun
fıkrincə, pafos həm incəsənət əsərlərinin əsl hakimi, həm də tamaşaçıları həyəcana
gətirən qüdrətli bir vasitədir. "Pafos həyəcanlandırır, ona görə ki,
özlüyündə və özü üçün o insan varlığının qüdrətli qüvvəsidir."
Insan varlığının ən qadir gücü olan pafos onu təkcə
həyəcanlandırmır, həm də yaşamağa, sevib sevilməyə, qurub-yaratmağa, mübarizə
aparmağa, həyatın gözəlliklərindən zövq almağa səsləyir.
Hegel ailəni, vətəni, dövləti, müqəddəs məbədləri,
şərəf və ləyaqəti, dostluğu, məhəbbəti
və s. pafosun başlıca qida mənbəyi hesab etməkdə
yanılmırdı. Çünki insanın ürəyində müqəddəs hisslər oyadan, onu
yaşayıb-yaratmağa, mübarizə aparmağa, sevib sevilməyə həvəsləndirən məhz bu
qüvvələrdir.
Hegelin pafos haqqın mülahizələrini geniş şərh edən
ədəbiyyatşünas Q. N. Pospelov qeyd edir ki, böyük fılosofu pafosun bədii əsərin
ideya-məzmununun qavranılmasındakı rolu, personajların həyəcan və iztirabları,
hadisələrin emosional istiqaməti daha çox maraqlandırır. Hegel sənətkarın
özünün düşüncə və hisslərinə o qədər də əhəmiyyət vermir. Ancaq bu düzgün deyildir.
Ona görə ki, əslində bədii əsərin pafosunu müəyyənləşdirən amil yaradıcı
insanın özünün hiss və həyəcanları, onun emosional ovqatıdır.
Pafosu doğuran səbəblər rəngarəngdir. Hər dövrün
özünəməxsus pafosu vardır. Məsələn, sovet dövründə şairlər "rəngi, qabarı
eyni olan əllərin bir bayraq altında birləşməsindən", "nəfəsləri
benzin və kükürd qoxulu milyonların şairi" olmalarından şövqə, ilhama gəlirdilərsə,
indi üçrəngli bayrağımız, xalqımızın azadlığı, ölkəmizin müstəqilliyi,
suverenliyi, imzalar içində imzamızın, bayraqlar içində bayrağımızın
dalğalanması yaradıcı adamların qəlbini ehtizaza gətirir, onları boyük şövqlə
yazıb yaratmağa həvəsləndirir.
Təkcə əsərin hansı pafosla - həvəslə yazılması ilə iş bitmir. Əsas məsələ
odur ki, yazıçı ürəyindən qopub əsərə hopan pafos oxucunu da həvəsləndirir, həyəcanlandırır,
onu da ölkəmizin "müsəlləh əsgəri" olmağa, vətən, xalq işi uğrunda
mübarizə aparmağa səsləyir. Bu baxımdan pafos son dərəcə təsiredici, həvəsləndirici,
səfərbəredici, tərbiyəedici bir vasitədir.
Haqq işi uğrunda mübarizə, demək olar ki, ədəbiyyat
tariximizdəki bütün əsərlərin pafosunu şərtləndirən amil olmuşdur. Əsrlər boyu
xeyir pafosu ilə şər pafosu müxtəlif zümrələri təmsil edən qüvvələr arasındakı
mübarizənin başlıca stimulu, hərəkətverici qüvvəsi olmuşdur. Xeyirxahlığa məhəbbət,
şərə nifrət motivləri folklorumuzun ümumi pafosunu təşkil etmiş və bu mütərəqqi
ənənə zaman-zaman yazılı ədəbiyyatımızda da davam etdirilmişdir. Bu mənada
pafos həm də xalq həyatının, xalq ruhunun bədii-emosional aynasıdır.
Pafosun mənbəyi həyatdır, cəmiyyətdir.
Soydaşlarımızın əqidə, məslək, namus, şərəf yolunda apardıqları mübarizə həm
yaradıcı adamın, həm də onun yazdığı əsərləri oxuyan insanların qəlbində həvəs
oyadır. Gerçəkliyə, həyat həqiqətlərinə yaradıcı şəxsiyyətin emosional münasibəti
pafos doğurur.
Məhəbbətin qadirliyi, hər şeydən ucada dayanması ədəbiyyat
tariximizin müxtəlif mərhələlərində bədii əsərlərin əsas pafosuna çevrilmişdir.
Nizami "Eşqdir mehrabı uca göylərin, eşqsiz, ey dünya, nədir dəyərin?",
Füzuli "Bir əcəb meydir məhəbbət kim, içən hüşyar olur", S.Vurğun
"Getsə bir qapıdan eşqin ayağı, sovular bağçası, saralar bağı"...
söyləyir.
Məcnunun öz Leylisinin ayrlığında daddığı şirin əzab
zövqü, Kərəmin öz Əslisinə qovuşmaqdan ötrü od tutub yanması, Sənanın öz
Xumarının vəslinə qovuşmaq üçün dindən üz döndərməsi, sevgüilərin əl-ələ tutub
uca qayadan tullanmaqdan belə çəkinməmələri istər klassik, istər müasir ədəbiyyatımızda
pafosun istiqamətini, dərəcəsini, sirayətedici gücünü göstərən önəmli bədii faktlardır.
Əməyə məhəbbət pafosu ədəbiyyat tariximizin müxtəlif
mərhələlərində yaranan əsərlərin əksəriyyəti üçün
xarakterikdir…
Vətənpərvərlik, düşmənə qarşı mübarizə pafosu bütün
dövrlərin ədəbiyyatı üçün xarakterik olmuşdur. Məhz vətən, xalq işi uğrunda
mübarizə aparan, bu yolda şəhid olmaqdan belə çəkinməyən qəhrəman oğul və
qızlarımıza ümumxalq məhəbbəti qazandıran da bu amillər olmuşdur...
Maarifçilərin əsərlərindəki pafos insanları elmli,
savadlı, mədəni olmağa, cəhalətlə mübarizə aparmağa səsləyirdi. Tənqidi
realistlərin isə öz əsərlərində ictimai bərabərsizliyi, sosial ədalətin
pozulmasını, haqsızlığı, nadanlığı, avamlığı, cəhaləti qamçılamaları onların
yaradıcılıq nümunələrindəki pafosun tamam başqa bir istiqamətdə cərəyan etməsindən
xəbər verirdi.
Təbiət gözəllikləri həmişə pafosun başlıca mənbələrindən
biri olmuşdur. Vətən təbiətinin əsrarəngiz gözəlliyi, başı qarlı dağlarımız,
quşqonmaz zirvələrimiz, füsünkar göllərimiz, bol sulu çaylarımız, şəfa qaynağı
olan bulaqlarımız, zümrüd donlu meşələrimiz, bərəkətli torpaqlarımız, yeraltı,
yerüstü sərvətlərimiz, nağıllar dünyası olan Xəzər dənizi həmişə sənətkarlarımızın
qəlbini ehtizaza gətirmiş, onları yazıb-yaratmağa həvəsləndirmiş,
ilhamlandırmışdır.
Pafos çox mürəkkəb anlayışdır və o, müxtəlif məzmunlu,
müxtəlif janrlı bədii əsərlərdə olduqca rəngarəng formalarda özünü göstərir.
Müxtəlif ədəbi metodda, ayrı-ayrı fərdi yaradıcılıq üslubunda yazılan sənət əsərlərində
pafosun rəngarəng təzahürü də qanunauyğun haldır. Hamının yaradıcılıq üslubu fərdi
olduğu kimi, hər bir insanın da qəlbində pafos onun psixikasına, fızioloji
imkanlarına, eləcə də dünyagörüşünə uyğun şəkildə özünü göstərir. Ancaq
pafosun ümumi istiqaməti
həmişə aparıcı olur. Məsələn, vətənpərvərlik duyğusu
ayrı-ayrı adamların daxili dünyasında eyni səviyyədə cərəyan etməsə də, bu
pafosun nüvəsində, mayasında bir ortaq cəhətin olması labüddür. Çünki insan fərd
olmaqla bərabər, həm də sosial varlıqdır.
Pafos həm də sənətkar qəlbini kökləyən, onu
yazıb-yaratmağa həvəsləndirən ilahi bir qüvvədir. "Çobanın könlü olsa, təkədən
pendir tutar" qənaəti də elə-belə yaranmayıb. Həvəslə, tükənməz bir
ehtirasla hər hansı bir işə girişən insanın "dağ üstünə dağ qoyması"
da göydəndüşmə deyildir; pafosun qadir gücündən xəbər verir.
Pafos həm yaradıcılıq metodunun, həm də bədii üslubun
ən aparıcı elementlərindəndir. Bir var S.Vurğunun, R. Rzanın uslubundakı pafos,
bir də var M. Arazın, R. Rövşənin...
Pafos yazıçının, eləcə də qəhərəmanların əhvali-ruhiyyəsini
tənzimləyən qüdrətli bir vasitədir. Bədii əsərlərdə pafosun olduqca rəngarəng təzahür
formaları vardır. Ülvilik, qəhrəmanlıq, dramatizm, tragizm, sentimentallıq,
romantik əhvali-ruhiyyə, yumor duyumu - komizm pafosun müxtəlif növləridir. Bu
rəngarəng hisslərin bədii təsviri əsərin ümumi ruhunu təşkil edir, məzmunun ifadəsinə,
ideyanın açılmasına yardrmçı olur. Pafos kiçik təfərrüatlardan, hər hansı bir bədii
missiyanı yerinə yetirən detallardan, təsvir vasitələrindən, qəhrəmanların
xarakterindən, hərəkət və davranışlarından, arzu və düşüncələrindən, hiss və həyəcanlarından,
süjetdən tutmuş komposiziyaya qədər bütün struktur elementlərə hopan elə bir
sehrli, ilahi ruh, həyat cövhəri, hərəkətverici qüvvədir ki, onsuz canlı
orqanizm - bədii əsər təsəvvürə gəlmir.
Bədii ədəbiyyatin spesifik xüsusiyyətləri
( söz sənəti)
Zəngin ədəbi təcrübə, hərtərəfli yaradıcı müşahidə
və axtarış sənətkarlarda belə bir inam oyatmışdır: "Ədəbiyyat -
insanşünaslıqdır"; insanı geniş zaman daxilində hərəkət və inkişafda,
görünən və görünməyən cəhətləri ilə, xarici aləmlə canlı əlaqə və təmasda bədii
idrakdır; onun obrazlı forması isə gerçəkliyi idrakın spesifik üsulu-metodudur.
Bu ona görə belədir ki, yazıçı nədən, həyatın və ictimai münasibətlərin hansı
sahəsindən yazırsa yazsın, fərqi yoxdur, onu insan, insanın fikri-mənəvi aləmi,
düşüncə və psixologiyası, mövqe və münasibəti maraqlandırır. İstedadlı sənətkar
fəaliyyəti boyu ədəbiyyatın predmetindən -insandan ayrılmır. Onun vasitəsi ilə
mühitə, sosial həqiqətə, təbiətin rəngbərəngliyinə münasibət bildrir, zamanın
istiqamətini tutur, həyatın qanunauyğun inkişafını göstərir. Düzdür, Ezop,
Füzuli, Krılov, və başqaları xırda bədii formalarla -nağıl və təmsillərlə
düşünür, canlı insan obrazı yaratmırdılar. Realist və romantik
sənətkarlar - L.N.Toltoy,
A.P.Çexov, Q.B.Zakir,
S.Ə.Şirvani və A.Səhhət ehtiyac duyanda varlığa əşyalar və heyvanlar aləmindən,
təbiət mənzərələrindən baxır, qiymət verirdilər. Ancaq belə əsərlərdə də əşya və
heyvanlara köçürülən rənglər, cizgilər, əlamətlər, meyl və istəklər altında
insan görünür, canlı hərəkət və münasibət duyulur. Çünki əsərdə hərəkət edən,
iş görən, bədii yük daşıyan, fikir və amal oyadan insandır, onun hiss və
duyğusu, meyl və təşəbbüsü, gerçəkliyə münasibətidir. Ona görə də ədəbiyyata
-insanşünaslığa tərif verəndə
sənətkar arasında
fıkir ayrılığı
yaranmamışdır. O.Balzak demişdir:
"Ədəbiyyat insan qəlbinin tarixidir". V.Q.Belinski
inanmışdır: "Ədəbiyyat obrazlarla və lövhələrlə düşünmək və düşündürməkdir”
Ədəbiyyat incəsənətin humanist-vətənpərvər mahiyyətli,
geniş təsirli növlərindən biridir, həmişə xalqın həyat və mübarizəsi, ideal və
düşüncəsi ilə bağlı olmuşdur. Buna görə də cəmiyyətin inkişafı söz sənətinə, ədəbi
növ və şəkillərə, bədii üsul və vasitələrə, meyl, istiqamət və cərəyanlara ciddi
təsir göstərir; estetik ideal bir yöndə, bir istiqamətdə qalmır, onun məzmunu dəyişir.
Varlığında dövrün düşüncə və təsəvvürlərini,
arzu və ideallarını birləşdirir.
"Ədəbiyyat" ədəb sözündəndir. Şərqlilər
onu mərifət, nəzakət, incəlik, bilik və elm mənasında işlətmişlər. Avropalılar ədəbiyyata
belletristika da demişlər. Belletristika gözəl söz və təsirli ifadə mənasındadır.
Bunlar - həyatın və insanın spesifık ifadəsi söz sənətinə özünəməxsusluq gətirir,
onu elmin və incəsənətin digər sahələrindən fərqləndirir. Bu fərqin dərinliyini,
məzmun və forma bənzərsizliyini Aristotel də duyurdu: "Şairin vəzifəsi həqiqətən
olub-keçənlərindən deyil, ola bilən şeylərdən, daha doğrusu, ehtimala və zərurətə
görə mümkün ola bilən hadisələrdən bəhs etməkdir. Məhz tarixçini və şairi fərqləndirən
o deyil ki, biri vəzndən istifadə edir, o biri isə etmir: Herodotun əsərlərini
nəzmə çəkmək olardı, bununla belə onlar vəznlə də, vəznsiz də yenə tarix əsəri
olaraq qalardılar; onları fərqləndirən budur ki, birinci həqiqətən olub keçənlərdən,
ikincisi isə mümkün ola bilən hadisələrdən bəhs edir. Buna görə də poeziya
tarixdən daha çox fəlsəfi və daha ciddidir: poeziya daha çox mümkündən, tarix
xüsusidən bəhs edir. ".
Həyatın hansı sahəsinə müraciət edirsə etsin, hansı
səpgidə bədii əsər yazırsa yazsın, yenə sənətkar
sənətkardır, dövrünün oğludur, yaradıcı insandır. Aristotelə görə o, təqlid
prosesində sərbəstdir, dərindən düşünən, hadisə və əhvalatları təzədən yarada
bilən şəxsiyyətdir: Şair vəzn
(metr) yaradıcısı olmaqdan daha çox
fabula yaradıcısı olmalıdır, çünki o, təqlidi təsvir gücünə görə şairdir və o,
hərəkəti təqlid edir. O, hətta, həqiqətən baş vermiş əhvalatları əks etdirməli
olsa bela yenə şair olaraq qahr, zira heç nə mane olmur ki, həqiqətən baş
vermiş hadisələrin bəziləri özləri də ehtimal və ya imkan daxilində
olsun",- şair bu mənada (həmin) hadisələrin də yaradıcısıdır.
Əslində, elmi idrakla bədii dərk arasında Çin səddi
yoxdur. Yazıçı kimi alim də həyatı, milli adət-ənənəni, insanın mənəvi-psixoloji
aləmini öyrənir, elmi təmkinlə faktları toplayır, sistemləşdirir, ümumiləşdirmələr
aparır; ya tarixin müəyyən "parçasından", ya müasir həyatdan yazanda
faktları əsas alır, əlavə rəng və boyalara, hissi-emosional mühakimələrə
ehtiyac duymur. Bununla yanaşı, bütün dövrlərdə elmlə incəsənət fəal dialektik
vəhdətdə inkişaf edir, qnoseoloji köklərlə bir-birinə bağlanır, bir-birinə
hopur, onları bir-birindən üsulları fərqləndirir.
Nəzəri ədəbiyyatda, ədəbi-tənqidi və bədii
yaradıcılıqda elm incəsənəti, incəsənət də elmi əvəz edə bilmir: sadəcə elmi
idrakla bədii idrak arasında oxşar, bənzər və ümumi cəhətlər vardır - orada da,
burada da fərdi yaradıcılıq axtarışı və təcrübəsi, təxəyyül və dünyagörüşün
genişliyi, faktı seçmək və ümumiləşdirmək, məntiqi ardıcıllığı gözləmək vacib şərtlərdəndir. Lakin
yazıçıda canlı idrak,
faktı hissi-emosional qavramaq,
tez təsirlənmək, həssaslıqla ümumiləşdirmək bacarığı güclüdür. Çox hallarda sənətkarın
məzmuna, ideal daşıyıcısına məftunluğu ehtiras səviyyəsinə yüksəlir. O, həyatı
hərtərəfli, özünəməxsusluğu ilə yaşayır, rəğbətini, sevgi, nifrət və qəzəbini
gizlətmir. Onun istifadə etdiyi detallarda, mənzərə və lövhələrdə fıkir, həyati
düşüncə yaşayır. Ancaq o, təkcə hisslə düşünmür. Məzmunun mahiyyətini, surətlərin
xarakter və tərcümeyi-hallarını hisslə fikrin vəhdətində açır. L.N.Tolstoy
demişkən, ədəbi fəaliyyəti boyu gerçəkliyin özünə bənzəyən, onu şərtləndirən,
insanda təzə düşüncələr, təzə meyl və münasibətlər oyadan "həqiqət
uydurur", "uydurmanı" daxilindən, fıkri-mənəvi aləmindən keçirir,
bənzərsiz bədii aləm yaradır. "Mütəfəkkirlə sənətkar arasındakı fərq
ondadır ki, şeyləri və hadisələri duyub qavramaq bacarığı sənətkarda daha canlı
və qüvvtəlidir. Onların ikisi də dünyaya olan baxışlarını düşüncələrinə gəlib
çatmış faktlardan ahrlar. Lakin daha çox canlı idrak və qavrama bacarığına
malik olan adam, yəni sənətkar təbiəti, onu əhatə edən varlığın ilk dəfə təqdım etdiyi hər hansı
bir müəyyən faktdan
çox qüvvətli bir
sürətdə təsirlənir. Ona məftun olur", (N.A.Dobrolyubov).
Bədii qavrayış, faktın real təsviri, bədii məntiq və
obrazlılıq həyatın, ictimai-siyasi münasibətin və insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə
təsir göstərir, elmi kəşflərin belə ortaya çıxmasına kömək edir. A.Eynşteyn
F.M.Dostoyevskinin ona hamıdan, hətta çox şey verdiyini söyləmişdir. Fransız təbibi
L.Loje isə F.M.Dostoyevskinin ruhi xəstəliklərin bütöv bır silsiləsinin dəqiq təsvirini
verə bilməsinə heyrətlənmişdir. İqtisadi hadisələri ayrıca bir adamın subyektiv
duyğuları və psixologiyası vasitəsilə nəzərdən keçirməyə çalışan siyasi
iqtisadda subyektüv məktəb üçün robinzonada əsl dəfinə idi.
Əgər deyilənləri ümumiləşdirsək, onda demək olar
ki, bədii əsər faktsız, məntiqsiz və sistemsiz olmur. Çünki sənətkar yaradıcı şəxsiyyətdir.
Onda hərtərəfli düşüncə və yaratmaq qabiliyyəti, geniş xəyal və müşahidə
aparmaq bacarığı vardır. O, səciyyəvini, ümumi maraq səviyyəsində dayanan hadisə
və əhvalatları görür, seçdiyi faktları, cizgi və mizanları yaşayır, onlardan sərbəst
"fikri nəticələr və mühakimələr üçün" istifadə edir. Buna görə də bədii
əsər kütlələrə, elə də mütəfəkkirə, onun elmi yaradıclıhğına təsir göstərir.
Sənətkar fikri, məna və məzmunu sozlə, lövhə və
detallarla, surət və mənzərələrlə açır, hiss və duyğuya təsir göstərir, insanda
təsəvvür, meyl, arzu və inam oyadır. Əsərdə fakt ümumiləşir, fikri açan, mənanı
dərinləşdirən vasitəyə çevrilir. Buna
görə də söz sənəti bədii şəklə düşməyən,
ümumiləşməyən faktları, "mücərrəd fəlsəfı
və xüsusən düşünülməmiş ideyaları yaxına buraxmır; o yalnız poetik ideyaları
qəbul edir " (V.Q.Belinski).
Deyilənlərdən belə bir fikir hasil olmasın ki, alimə
xəyal, hiss və duyğu bolluğu, yazıçıya isə fəlsəfi idrak və zəka dərinliyi
lazım deyildir. Şərq və Avropa klassiklərinin əsərləri sadə olduğu qədər də
hikmətlidir, təsirli və düşündürücüdür. Nizami dünyanın müxtəlifliyini, insan təbiətinin
zənginliyini, onun arzu və düşüncəsinin genişliyini, Füzuli sevginin bəşəriliyini
və humanist mündəricəsini hisslə idrakın vəhdətində dərk etmiş, ümumiləşdirmişdir.
"Şekspirin yaratdığı əsərlərdə bilmirsən nəyə daha çox heyrət edəsən -
yaradıcı xəyalın zənginliyinəmi, yoxsa hər şeyi əhatə edən zəkanın zənginliyinə"
(Belinski). Bu ona görə belədir ki, bədii əsərdə idrak və zəka genişliyi, güclü
bədii fəlsəfi mündərəcə yaşayır. B. Vahabzadə... çox zaman həyatın sadə, adi həqiqətlərindən
yazır. Ancaq o, sadəlikdə fəlsəfi dərinlik tapır, oxucunu bu sadə mətləblərdən
- güclü fikir axınından yayınmağa qoymur:
Söz sənəti həyatın təsviridir, bir növ təkrar
edilmiş, yenidən yaradılmış aləmdir. Bu aləmdə yazıçının özü görünür, şəxsiyyəti
iştirak edir. Bütün bunlar imkan verir deyək ki, elmlə incəsənətin fərqi məzmunda
deyil, məzmunun necə, hansı üsulla açılmasında, ifadə olunmasındadır. Siyasi iqtisadçı statistik rəqəmlərlə
silahlanaraq, öz oxucularının və dinləyicilərinin ağlına təsir göstərərək sübut
edir ki, cəmiyyətdə filan sinfin vəziyyəti
filan səbəblərə gə xeyli yaxşılaşmışdır və ya xeyli pisləşmişdir. Şair həyatın
canlı və parlaq təsviri ilə silahlanaraq, öz oxucularının xəyalına təsir edərək
düzgün lövhələrlə göstərir ki, cəmiyyətdə filan sinfin vəziyyəti filan səbəblərə
görə doğrudan da xeyli yaxşılaşmış və ya pisləşmişdir. Birisi sübut edir, o
birisi göstərir və hər ikisi inandırır, lakin birisi məntiqi dəlillərlə, o
birisi təsvir etdiyi lövhələrlə inandırır" (V.Q.Belinski).
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder