Obrazlılıq bədii ədəbiyyatın cövhəri, bədiiliyin əsas meyarıdır. Məhz
obrazlı deyim tərzi sənət əsərinə ecazkar bir don geyindirir. Söz obrazlı
olanda gözəlləşir, daha da cazibədar görünür. Obrazlı deyim, bədii söz ilahi
bir qüdrətə malikdir. Hər şeyi ümumi sözlərlə demək mümkün olsaydı, heç
yazıçıya, şairə ehtiyac da qalmazdı.
Obrazlılıq forma elementi olsa da, müəllifin
əsas ideyasının, əsərin əsas məzmununun açılmasnıa xidmət edir. Müxtəlif bədii
üsluba malik sənətkarların əsərlərində obrazlılıq ayrı-ayrı formada təzahür etsə də, bədii üslubun aparıcı elementinə
çevrilsə də, mahiyyət etibarilə o, əsərin cövhəri, canı, qanıdır.
Bir var ümumi sözlə deyəsən ki, mən
həbsxanada zülmlər çəkirəm, gecə-gündüz ağlayıram, bir də var ki, sözün
qüdrətinə güvənərək yazasan:
Bənzəyir kündə ayağımda dəyirman daşına,
Qanlı göz yaşımla işlər bu dəyirmanım mənim.
(Xaqani)
Yaxud, Mikayıl Müşfıqin "Sənin
gözlərin" şeirindən bir bəndə fikir verək:
Qara qış üstümə tökər qarını,
Nərgiz gözlərini məndən ayırsan.
Mənim ümidimin qapılarını
Neçün gah açırsan, gah bağlayırsan?
Burada şairin məharətlə istifadə etdiyi
epitetlər, bədii sual şeirə poetik bir don biçir, onun gözəlliyini, təsir
gücünü qat-qat artırır.
Bütün bu deyilənlərdən beiə nəticəyə gəlmək
olar ki, obrazlılıq bədii inikasın canı, qanıdır. Bədiilik, obrazlılıq əsərin
keyfıyyət göstəricisidir. Təsvirlərin doğruluğu, həyatiliyi və xəlqilyi də
olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Yazıçı, şair həyatı bədii obrazlar
vasitəsi ilə əks etdirir. "Sənət həqiqətin bilavasitə ürəkdən gəlmə
məzmunudur, yaxud obrazlı təfəkkürdür." (Belinski). Təbiətdə, həyatda
nəinki canlı insanın, hətta hər bir cismin, predmetin belə özünəməxsus
mövcudluq forması, onun spesifık xüsusiyyətləri vardır. Elə buna görə də
onların hər birinin bədii obrazını yaratmaq mümkündür. Obrazda predmetin təkcə
zahiri görünüşü deyil, onun mahiyyəti də bu və ya digər dərəcədə cəmlənmiş
olur. Adi bir predmet də, ot da, yarpaq da, çiçək də... bədii ədəbiyyatda canlı
obraza çevrilə, oxucunu düşündürə, onu həyəcanlandıra bilər.
Bədii əsərdəki surətləri (obrazları) əsasən
dörd yerə bölürlər:1)İnsan surətləri. 2)Heyvan surətləri. 3) Əşya surətləri. 4)
Təbiət surətləri.
Surətə belə tərif vermək olar: "Müəyyən
insan qruplarının bir fərdin üzərində ümumiləşdirilməsinə surət deyilir."
Bədii əsərlərdə müxtəlif predmetlər, heyvanlar, təbiət lövhələri
obrazlaşdırılsa da, ədəbiyyatın əsas obrazı insandır. Digər obrazlar yardımçı
xarakter daşıyır və son nəticədə insanın bədii obrazının mükəmməl yaradılmasına
kömək edir.
Məşhur rus ədəbiyyat nəzəriyyəçisi L. İ.
Timofeyev yazır ki, əgər hər hansı bir rəsmdə kresloda, stol arxasında əyləşən
insan təsvir olunursa, bu heç də o demək deyildir ki, burada bərabərhüquqlu
obrazlar təsvir edilib. Stol və kreslo yalnız və yalnız insanın obrazını tam
əks etdirmək vasitəsidir. “
Ümumiyyətlə götürsək, obraz geniş
anlayışdır. İdeyalar, hisslər, təbiət mənzərələri, həyat hadisələri də insan
kimi obrazlaşdırıla bilər.
"Bədii surət (obraz) sənətin varlığa münasibətləri haqqında, sənətin daxili qanunları haqqında
təsəvvürlərlə, idrak problemi ilə bağlı olan mürəkkəb, çoxcəhətli bir
anlayışdır." ("Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti")
"Obraz - insan həyatının estetik
əhəmiyyət kəsb edən təxəyyül, fantaziya vasitəsi ilə yaradılan konkret, eyni
zamanda ümumiləşmiş mənzərəsidir." ( L. İ. Timofeyev “Osnovı teorii
literaturı, s. 55)
Ədəbiyyatşünaslıqda surət, xarakter, tip
termini ilə yanaşı çox zaman personaj sözü də işlədirlər
Yazıçı, şair məhz obrazlar vasitəsi ilə
ictimai həyatı, təbiəti, insanın daxili aləmini, onun psixologiyasını, həyata
baxışını, arzu və düşüncələrini açmağa nail olur.
Yazıçının yaratdığı surətlər yalnız o
surətləri təmsil edən həyatı, insanları, yalnız bir dövrü, bir qrupu, bir
hadisəni göstərməklə qalmır. Bədii surətin təsir dairəsi geniş olduğu kimi,
əhatə dairəsi də geniş və bəzən də hüdudsuz olur”. ( Mir Cəiai, P. Xəiilov,
"Ədəbiyyatşünaslığın əsasları").
Həyatda olduğu kimi bədii əsərdə də insan
surətləri bir-biri ilə müxtəlif tipli qarşılıqlı əlaqədədir. Əsərin ümumi
strukturunda qəhrəmanların bir-biri ilə əlaqəsi həm onların mənəvi
dünyalarının, fərdi xarakterlərinin açılmasına, həm də müəyyən tarixi şəraitdə
insanlar arasındakı ictimai münasibətlərin mahiyyətini anlamağa kömək edir.
Surətlər arasındakı əlaqə tipləri isə çox rəngarəngdir. Əqidə və məsləkinə görə
konfliktin müxtəlif qütblərində cəmlənən insan surətlərinin xarakteri mübarizə,
qarşılıqlı əlaqə, müxtəlif hadisələrə münasibət zəminində açılır.
XARAKTER - bədii
əsərdə müəyyən fərdi əlamət və keyfiyyəti olan ətraflı, mükəmməl, hərtərəfli
işlənmiş insan surətlərinə deyilir.
Xarakter problemi bütün tarixi dövrlərdə
fəlsəfənin, psixologiyanın, sosiologiyanın, ədəbiyyatşünaslığın diqqət
mərkəzində olmuşdur. Hər hansı bir tarixi epoxada yaranan incəsənət əsərlərinə
çox zaman sosial mühit və onun yetirdiyi xarakter prizmasından baxılmışdır.
Xarakter ictimai mühitin mənfi və müsbət, zəif və qüvvətli cəhətlərinin
aynasına çevrilmişdir.
Görkəmli fılosof Hegel konfiiktlə xarakteri
dialektik vəhdətdə götürməyin zəruriliyini xüsusi vurğulamışdır. O, xarakterə
üç nöqteyi-nəzərdən yanaşmağı lazım bilirdi: "Əvvələn, biz ona (xarakterə
- R. Y.) fərdiyyət, özlüyündə zəngin xarakter kimi baxmalıyıq. İkincisi, xarakter
özünü aydın xarakter kimi göstərməlidir. Üçüncüsü, vahid xarakter bu aydınlıqla
birləşməli, subyektivlik vasitəsilə sarsılmaz xarakter kimi özünü
göstərməlidir. Əgər xarakterdə dərin subyektivizm yoxdursa, yalnız bir arzunu
ifadə edirsə, o, məntiqsiz, zəif, gücsüz olur."
Hegel xarakterin çoxcəhətli olmağını tələb
edir, sosial cəhətlərlə fərdi cəhətlərin qovuşuğunu xarakter üçün mühüm amil
sayırdı. O, yazırdı ki, xarakter başqa xüsusiyyətlərini öz subyektivliyi ilə
qovuşdurmalıdır. Xarakter aydın şəkildə olmalı və bu aydınlıq öz-özünə sadiq
qalan gücə, qüdrətə, vahid pafosa malik olmalıdır.
Hegel xarakter müstəqilliyini də mühüm amil
hesab edirdi: "Əsl xarakter öz xüsusi təşəbbüsü ilə fəaliyyt göstərir, heç
kəsi ürəyinə yaxın buraxmır ki, onun əvəzinə fıkirləşsin, məsələ
həll etsin. Əgər o, müstəqil surətdə hərəkət edirsə, fəaliyyətinin bütün
günahlarını, onun məsuliyyətini öz üzərinə götürməyə hazır olacaqdır."
(Yenə orada).
Bədii fərdiləşdirməyə mühüm diqqət yetirən
Hegel çox doğru qeyd edirdi ki, əgər belə fərdiləşdirmə yoxdursa, onda həmin
qüvvələr incəsənət sahəsində yeri olmayan ümumi fıkirlərlə, yaxud abstrakt
mülahizələrlə təqdim olunacaqlar.
Aristoteiə görə xarakteri doğuran iki səbəb
vardır. Fikir və xarakter sayəsində adamlar ya müvəffəq olur, ya da uğursuzluğa
düçardır. Faciədə altı hissənin olmasını tələb edən filosof belə hesab edirdi ki, bu ünsürlərdən biri də
xarakterdir. O, xarakterin nəzərə alınası dörd mühüm cəhətini fərqləndirir:
"Birincisi və ən mühümü budur ki,
xarakterlər gərək nəcib olsun. Təsvir olunan şəxs xarakterə o zaman malik ola
bilər ki, deyildiyi kimi, nitqində, yaxud hərəkətində necəliyindən asılı
olmayaraq, hər hansı iradi istiqamət olsun; lakin xarakter məhz o zaman nəcib
ola bilər ki, iradənin də nəcib istiqamətini təmsil eləsin. Bu isə hər bir
adamda ola bilər: qadın nəcib də olur, qul da, hərçənd ki, ola bilər onlardan
birincisi aşağı, ikincisi isə tamam dəyərsiz məxluqdur. İkinci cəhət budur ki,
xarakterlər gərək yaraşsın; məsələn, xarakteri mərdanə göstərmək olar, amma
mərdanə, yaxud zəhmli olmaq qadına yaraşmır. Üçüncü cəhət budur ki, xarakterlər
gərək həqiqətə uyğun olsun; bu indicə deyildiyi kimi, yaraşan və mənəviyyatca
nəcib xarakterin yaradılmasından nə isə fərqli bir şeydir. Dördüncü cəhət isə
budur ki, gərək xaraktcr ardıcıl olsun. Hətta təsvir olunan şəxs əgər ardıcıl
deyilsə və xaraktercə bu cür təsəvvür olunursa, onun bu qeyri ardıcıllığını da
ardıcıl göstərmek lazımdır." (Aristotel. "Poetika", Bakı, 1974,
s. 78-79).
Aristotelin, Lessinqin, Şillerin, Hegelin, rus
inqilabçı demokratlarının xarakter haqqında mülahizələrindən bəhrələnən
marksizm-leninizm klassikləri xarakterin mahiyyətini, onun incəsənət
əsəriərində rolunun materialist şərhini verməyə çalışmaqla bu problemin tədqiqi
üçün yeni istiqamət verirdilər.
Hər hansı bir toxumun cücərib ağaca dönməsi
üçün onun səpildiyi torpağın münbitliyi nə qədər vacibdirsə, insan xarakterinin
formalaşmasında da mühitin rolu bir o qədər böyükdür. Görkəmli fransız yazıçısı
Bualo təsadüfi yazmırdı: "Öz qəhrəmanınızın xarakterini hər bir şəraitdə
gözləyib saxlamağa çalışın. Qəhrəmanın mənsub olduğu ölkəni və zəmanəni
öyrənin, həmişə yadda saxlayın ki, bütün bunlar qəhrəmanın xarakterinə təsir
edir, onun təbiətinə öz möhürünü basir".
Bu danılmaz həqiqətdir ki, "insanı
təbiət yaradır, cəmiyyət isə onu inkişaf etdirir və yetişdirir"
(Belinski). İnsanın xarakteri mühitlə, üzvü olduğu cəmiyyətlə, kollektivlə sıx
qarşılıqlı əlaqə prosesində, ictimai münasibətlərin təsiri altında formalaşdığı
üçün cəmiyyətin, xalqın, kollektivin psixologiyasını öz üzərində cəmləmiş olur.
Deməli, cəmiyyətin sosial inkişafı ayrı-ayrı fərdlərin də xarakterinin
inkişafına zəmin yaradır. F. Engels F. Lassala yazdığı məktubda onun
"Frans fon Zikkengen" əsərinin qəhrəmanlarını öz həvəsləri, şıltaqlıqları
vasitəsi ilə deyil, tarixi axın nəticəsində hərəkət etmələrini yüksək
qiymətləndirirdi.
Ədəbiyyatşünasların əsərlərində haqlı olaraq
xarakter və mühit problemi bədii metodun özəyi adlandırılır. Döğrudan da,
qəhrəmanların yaşadığı mühitin ictimai mənzərəsini başa düşmədən onun
xarakterindəki ayrı-ayrı cəhətlərin mənbəyini müəyyənləşdirmək də mümkün
olmazdı.
Tanınmış ədəbiyyatşünas E. Qorbunova özünün
sanballı tədqiqatında (“İdei, konfliktı, xarakterı”. M., 1969). çox doğru qeyd edirdi ki, hər cür personajı
xarakter adlandırmaq olmaz. Burada bütün iş fərdiləşdirmədədir.
Türkmən ədəbiyyatşünası C. Allakovun
fıkrincə: "Milli xarakteri səciyyələndirən xüsusiyyətlər müsbət və mənfi
obrazların realist planda fərdiləşdirilməsi yolu ilə aşkara çıxarılır."
Şəxsiyyətin formalaşmasmda ictimai-tarixi
şərait həlledici olduğundan, xarakterdə milli cəhətlərin mövcudluğu qanunauyğun
haldrr. Xalqın məişətini, adət-ənənələrini, onun psixologiyasını, əsrlərin
sınağından çıxmış əxlaq normalarını nəzərə almadan canlı insan xarakterləri
yaratmaq mümkün deyildir. S. Vurğun insandaki milli xüsusiyyətləri düzgün və
bütün rəngarəngüyi ilə canlandırmağı böyük və parlaq xarakterlər yaratmaq üçün
zəruri şərt hesab edirdi.
Zahiri görkəmin, geyimin təsviri xarakterin
milli müəyyənliyi üçün əhəmiyyətli görünsə də, başlıca şərt deyildir. Qoqol
"Puşkin haqqında bir neçə kəlmə" adlı məqaləsində yazırdı ki, həqiqi
millilik ... xalq ruhunu təsvir etməkdədir. Şair büsbütün özgə aləmi təsvir
etdikdə belə, milli şair olmaqla qalır, çünki bu aləmə öz milli stixiyasının
gözü ilə, bütün xalqın gözü ilə baxır.
Səməd Vurğunun "Əgər bir rus kommunist
olmuşsa, öz rusluğundan çıxarmı? Əksinə, o bir rus kimi daha güclü olur" -
sözləri ilə Rəsul Həmzətovun "Sən deyirsən insan gərək avar, dağıstanlı
deyil, sadəcə sovet insanı olmalıdır. Ancaq, məsələn, mən özümü həm avar,
Dağıstanın oğlu, həm də SSRİ vətəndaşı hesab edirəm. Bu anlayışlar məgər
bir-birini inkar edir?" - mülahizələri arasında bir yaxınlıq, doğmalıq
vardır. Müxtəlif illərdə söylənmiş bu fikirlərin hər ikisi eyni tənqid
obyektinə - adamların xarakterindəki milli cəhətləri ört-basdır etmək
istəyənlərə qarşı yönəlmişdi.
"Bütün zamanlar üçün yarayan eyni milli
stereotip yoxdur. Millilik həmişə zidd tərəflərin fasiləsiz mübarizəsində
formalaşır və öz mürəkkəb yoluna davam edir" (Q. Lomidze). Cəmiyyətin
inkişafı, müxtəlif xalqlarla qarşılıqlı ünsiyyət xarakterdəki milliliyin
yeni-yeni cəhətlərlə zənginləşməsinə səbəb olur.
"Neçə ki, ədəbiyyatın əsas predmeti
insan və onunla bağlı problemlərdir, həmişə insan xarakterləri və onun sosial
tipləri yazıçıların diqqət mərkəzində olacaqdır." (Q. L. Abramoviç.
“Vvedenie v literaturovedenie”. Moskva, 1979).
Xarakter yaratmaq və insan taleyinin
rəngarəng cəhətlərini təsvir etmək həyatın inkişaf qanunauyğunluqlarını açmaq
vasitəsidir. Ona görə ki, qəhrəmanın xarakterindəki ən fərdi cəhətlər belə
cəmiyyətin ictimai əxlaq qaydaları ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır.
Xarakteri şərtləndirən əsas cəhətləri onun
mənsub olduğu, təmsil etdiyi ictimai mühitdə axtarmaq lazımdır. Məhz bu aparıcı
sosial cəhətlər özlüyündə fərd olan qəhrəmanı tip səviyyəsinə qaldırır.
TİP - Yunanca
"tupos" sözündən olub, örnək, nümunə deməkdir. Müəyyən insan
qruplarının xarakter xüsusiyyətlərinin bır fərdin üzərində daha kəskin, daha
yüksək və əzəmi dərəcədə ümumiləşməsi nəticəsində tip yaradılır. "Tip
yazıçının müşahidə və əks etdirdiyi müəyyən insanların ən xarakter
xüsusiyyətlərinı və əlamətlərini əks etdirən bir bədii surətdir. Tip məlum bir
şəxsin fotoqrafiyası deyil, ümumiləşdirilmiş həyat materialıdır.” (M.
Rəfili)
Yaşadığı dövrün, zamanın, təmsil etdiyi
xalqın, millətin, sosial təbəqənin ən xarakterik xüsusiyyətlərini öz üzərində
cəmləyən insan surətlərinə tip deyilir.
Verdiyimiz tərifdən göründüyü kimi, tipin
formalaşması onun yaşadığı dövrdən, sosial tarixi mühitdən, mənsub olduğu
xalqın mentalitetindən, əxlaqi baxışlarından, psixologiyasından əhəmiyyətli
dərəcədə asılıdır. Hər dövrün, zamanın özünəməxsus xarakterləri və tipləri
olur. Ona görə ki, hər hansı bir ədəbi tipə əsasən onun yaşadığı dövrün, mənsub
olduğu insanların səviyyəsi, əxlaqi görüşləri haqqında dəqiq təsəvvür əldə
etmək mümkündür. Çünki tip müəyyən mənada örnək, nümunədəir. O, təmsil etdiyi
zümrənin xarakterik cəhətlərini öz üzərində cəmləmiş olur.
Bütün bədii əsərlərdə təsvir olunan tiplər
həm də xarakterdir. Lakin hər xarakter tip ola bilməz. Çünki tipdə bütün bir
xalqa, cəmiyyətə, dövrə, zəmanəyə məxsus ən aparıcı, xarakterik keyfiyyətlərin
olması vacibdir.
"Tip müəyyən bir fərdin bu və ya başqa
ictimai qrup, sinif, xalq üçün, yaxud bəşəriyyət üçün səciyyəvi sifətlərini
təcəssüm etdirən bədii surətdir. Ədəbi tipin canlı fərdiliyi və ümumi
mənalılığı üzvi vəhdət təşkil etməlidir. Fərdiləşdirmə olmayan yerdə bədii
surət də yoxdur." (Bax: "Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti",
s. 177).
Tipikləşdirmə və fərdiləşdirmənin dialektik
vəhdəti tip üçün ən xarakterik cəhətdir. Hər personaj xarakter olmadığı kimi,
hər xarakter də tip deyildir. Tip xarakterin yüksək formasıdır.
Ümumiyyətlə, sənət və ədəbiyyatda tipiklik
çox mühüm cəhətlərdən biridir. Çoxlu insanlarla ünsiyyətdə olan, dərin yaradıcı
müşahidə nəticəsində onlara məxsus ən ümdə cəhətləri bir qəhrəman üstündə
cəmləyən sənətkar tip yaradır. "Ədəbi tip, bir hadisənin, bir insanın yox,
yüzlərlə fakt, hadisə və insanın xarakter xüsusiyyətlərinin alınıb
ümumiləşdirilməsinin nəticəsidir. Doğrudur, burada bizim nəzərimizdə yalnız bir
adam, bir sima canlanır. Ancaq həmin adamın şəxsində, timsalında böyük bir
ictimai zümrəni, qrupu görür, həyat və cəmiyyət haqqında təsəvvürlərimizi,
biliyimizi zənginləşdiririk." (Mir Cəlal, P. Xolilov,
"Ədəbiyyatşünaslığın əsasları)
Həm
mənfı, həm müsbət obraz tip ola bilər. Yazıçı hər ötəri hadisəni yox, xalq
üçün, müəyyən zümrəni təmsil edən insanlar üçün ən xarakterik hadisəni
tipikləşdirmə süzgəcindən keçirməlidir. Tipik, xarakterik hadisədə obyektiv
qanunauyğunluq, fərdiləşdirmədə isə subyektivlik aparıcı qüvvədir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder