1.
Bədii idrakın aydınlığı
2.
Psixolohizm- insanın psixoloji təhlili
3. Ənənələrə yeni yöndən yanaşılması
Söz sənəti geniş və mürəkkəb bədii idrakdır,
varlığın canlı və dinamik mənimsənilməsidir, xalq məfkurəsidir. Onun fəal
idraki əhəmiyyəti ictimai-siyasi gerçəkliyi, xalqın fikir və düşüncəsini, arzu
və amalını dolğun, həyatın özünə bənzər ifadə edə bilməsi ilə bağlıdır. Çünki
sənət birtərəfliyi, varlığı hamarlamağı, insanı özünəməxsusluğundan çıxarmağı
sevmir. "Məhəbbətdə, siyasətdə, təbabətdə yalan danışmaq, adamları...
aldatmaq olar... lakin incəsənətdə qeyri-mümkündür... Bədii ədəbıyyat ona görə
bədii sayılır ki, həyatı necə var, elə də təsvir edir. Ədəbiyyatın vəzifəsi
qeydsiz-şərtsiz həqiqətpərəstlik, dolğunluq və namusluluq.-olmalıdır. Yazıçı
sənət - vəzifə sahibidir və öz sənətinin şüurlu, öz vicdanının səmimi
ifadəçisidir... Dünyada kimyaçı üçün saf şey yoxdur, sənətkar da kimyaçı kimi
obyektiv olmalıdır... ancaq gördüyünü, hiss etdiyini həqiqi, səmimi yazmalıdır".
(A.P.Çexov).
Həyat
konkret surətlərdə, mühüm keyfiyyətləri, maraqlı və faydalı cəhətləri ilə
göstəriləndə ədəbiyyatın idrakı-tərbiyəvi əhəmiyyəti artır, insanda yeni
hisslər, yeni düşüncə və arzular oyanır. Çünki "insan üçün dünyada ən əziz
olan şeylərin ən ümumisi və ən əzizi - həyatdır; əvvəlcə elə həyat ki, onu
insan istəyir, sevir; sonra isə hər hansı bir həyat, çünki hər halda yaşamaq
yaşamamaqdan yaxşıdır; canlı olan hər bir şey öz təbiəti etibarilə ölümündən,
yoxluqdan qorxur və yaşamağı sevir. Buna görə də adama elə gəlir ki,
"Gözəl - həyatdır".
"Gözəl
o məxluqdur ki, onda biz həyatı öz anlayışımıza görə görmək istədiyimiz kimi
görürük; gözəl o predmetdir ki, həyatı ifadə edir və ya bizə həyatı
xatırladır".(N. Q. Çernışevski. Sənətin varlığa estetik münasibətləri,
Bakı, 1956).
Bədii
idrakın aydınlıq və dəqiqliyi, hadisə və əhvalatların hərtərəfli mənimsənilməsi
təsiri artırır, insanın ictimai-siyasi, əxlaqi-estetik əqidə və inamını
möhkəmləndirir, fikri-mənəvi, ideya-bədii, hissi-emosional formalaşmaya,
təbii-harmonik kamilləşməyə kömək edir, sənətkarı idrakı-tərbiyəvi və estetik
funksiyanı vəhdətləşdirməyə aparır. Çünki "yazıçının və ya ayrıca bir
əsərin ləyaqətini müəyyən edən meyar-məlum dövr və xalqın (təbii) qayələrini
onların nə dərəcədə ifadə etmələridir. Lakin həqiqət hələ əsərin ləyaqəti
olmayıb, ancaq zəruri bir şərtidir. Biz ləyaqət dedikdə müəllifin görüş
dairəsinin genişliyini, toxunduğu hadisələrin düzgün başa düşülməsini və canlı
təsvirini nəzərdə tuturuq"(N. A. Dobrolyubov Seçilmişəsərləri, Bakı,
1952) Homer, Esxil, Evripid, Sofokl, Aristofan, Firdovsi, Nizami, Nəsimi,
Füzuli, Şekspir, Bayron, Puşkin, Leonardo da Vinçi, Tolstoy, Balzak və
başqaları bədii idrakın dərinlik və səmimiliyinə xüsusi fikir vermiş, gerçəkliyi
dolğun göstərən bütöv və yetkin obrazlarla düşünmüşlər.
Psixologizm,
həyatilik, varlığı rəngbərəngliyi ilə bədii ifadə dünya ədəbiyyatında XIX əsrin
əvvəllərindən güclənmiş, realist yazıçılar yaradıcılıqlarını xalq həyatının
təsvirinə istiqamətləndirmişlər... "Qafqaz əsiri", "Bağçasaray
fantanı", "Qaraçılar", "Poltava" poemalarında Puşkin
zamanı duymuş, fərdi keyfiyyətlərinin zənginliyi ilə fərqlənən, varlıqlarında
səciyyəvi əhvalatları cəmləşdirən obrazları dövrün mürəkkəbliyi ilə təmasda
ifadə etmişdir. Buna görə də "Ruslan və Lyudmila" Jukovskini dərindən
təsirləndirmiş, özünün şəklini səmimi etirafla Puşkinə göndərmişdir:
"Məğlub edilmiş şairdən qalib çıxmış şairə".
Psixologizm
Azərbaycan ədəbiyyatında 1960-cı illərdə xüsusilə böyuk vüsət almışdır.
Yazıçılar psixologizmdən həm sənətkarlıq vasitəsi, həm də mövcud quruluşa bir
protest kimi istifadə edirdilər.
Zaman
varlığı dərindən dərkin, milli-əxlaqi obraz yaratmağın ənənələrini nəsillərdən
nəsillərə ötürmüşdür. Ənənələrə həmişə yeni yöndən yanaşılmışdır. İlyas
Əfəndiyevin "Sən həmişə mənimləsən" pyesində Nargilə bərkə-boşa
düşür, fərəhsiz günlər yaşayır. "İnsanlıqda haqqı olmayan bir
rəzilin" - atalığı Fərəcin söz-söhbəti, hərəkət və münasibəti, anası
Nəzakətin iradəsizliyi onda ikrah hissi doğurur. O, sarısaç qızın, Suriklə
Dodikin mühitində də məna və məzmun tapmır, qayğıya ehtiyac duyur, səadətə, mənəvi
işığa can atır. Sarsılsa da, təhqir olunsa da ümidsizləşmir, atasının - boy
çiçəyinin adına layiq hərəkət edir. Pəncərədən yaxşı adama - Həsənzadəyə
baxanda pisliklər ona mənasız, ötəi və keçici görünür. "Fərəclərə,
Dodiklərə ulduzların yanından baxır", qanadlanır, sinəsinə dünya, təzə
duyğu və düşüncələr sığmır.
Həsənzadə
ailə səadətindən yarımır, sifətində çətinliklə sezilən kədər gəzdirir. Təkliyi
fədakarlıqla - çoxcəhətli fəaliyyətlə qarşıladığından həyatda özünü tək sanmır,
işdən qorxmur, evdə zavodun, böyük bir kollektivin qayğısını duyur. Bütün
bunlar və Həsənzadənin oturuş-duruşundakı təbiilik, müdriklik və qayğıkeşlik
Nargiləni cəsarətləndirir, hərəkətə gətirir, istək və arzularına ictimai məzmun
aşılayır.
Sənətkarın
varlığı idrakı fəal və dialektikdir, geniş və tükənməzdir, hadisələri
inkişafda, ziddiyyətlərin mübaıizəsində ifadədir; təzə məzmun, təzə rəng və
boya axtarışında fərdi özünəməxsusluqdur, təsvir olunan əhvalata güclü mənəvi
münasibətdir. "Hər hansı bədii əsəri tam vəhdət halında bağlayan bir
vasitə varsa, o da sənətkarın təsvir obyektinə özünəməxsus mənəvi münasibətidir.
Yalançı mənəvi idealdan həmişə qəlp əsərlər yaranır". (L.N.Tolstoy).
Həyatı
duymaq və dərk etmək, ona obyektiv münasibət bəsləmək azdır, bunlarla bərabər,
şərt varlığı obrazlı ifadə etmək, həyat həqiqətini bədii həqiqətə çevirə
bilməkdir. "Kim ideyaları obrazlara çevirə bilən yaradıcılıq təxəyyülünə,
obrazlarla düşünmək, fikirləşmək, duymaq qabiliyyətinə malik deyilsə, onu nə
əqli, nə də müdrik, tarixi, müasir məzmun zənginliyi şair edə bilməz".
(V.Q. Belinski).
Həyata,
xalqa və insanın varlığına rəğbət və məhəbbət bədiiliyin şərtlərindəndir. Buna görə də N.A.Dobrolyubov
yazıçını həyatın dərinliyinə enməyə, "onun həqiqi qəlb döyüntülərini
dinləməyə", insanlarda "oyanmış sağlam şüuru" görməyə çağırmış,
A.Ostrovskinin səhnə əsərlərinin mahıyyətinı, aparıcı pafosu dərindən duymuş və
onları "həyat pyesləri" adlandırmışdır.
N.A.Dobrolyubovun
sənətkardan tələbi bədiiliyin, xəiqilik və novatorluğun, məzmun və forma
vəhdətinin tələbi idi. Onun estetikasında surət özündə səciyyəvi faktları
cəmləşdirməli, hadisə və əhvaiatlar haqqında düzgün anlayış və təsəvvür oyatmalıdır.
"Sənətkarın başlıca məziyyəti onun təsvirindəki həqiqətdir... Həyat
hadisələrinin izah olunmasını ədəbiyyatın başlıca vəzifəsi hesab edərək, biz
ondan yalnız bir keyfiyyəti tələb edirik, o da həqiqətdir; bunsuz ədəbiyyatın
heç bir ləyaqəti ola bilməz. Müəllifin əsaslandığı və bizə təqdim etdiyi
faktlar düzgün göstərilməlidir. Bu keyfiyyət olmayanda ədəbi əsər əhəmiyyətini
itirir, hətta, o, zərərli olur, ona görə də belə əsər insan şüurunun oyanmasına
deyil, əksinə olaraq, onun daha artıq tutqunlaşmasına səbəb olur.
Söz sənəti
"canlı ruhdan", xalqın tarixindən, onun həyat və mübarizəsindən ayrı
deyildir. İnkişaf, ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni-texniki tərəqqi
yaradıcılığa təsir göstərir, onun istiqamətini, forma və üsullarını
şərtləndirir: məzmun dəyişir, forma zənginləşir, təsvir və ifadə vasitələrində
müxtəliflik və rəngbərənglik yaranır. Realist təsvirdə inkişaf, dövrün
səciyyəsi, xalqın meyl və təşəbbüsü görünür, bədii əsər həyatı yaşadan, həyatı
öyrədən "dərs kitabı"na oxşayır. Buna görə də filosoflar bədii
yaradıclığa böyük qiymət verirdilər: "Balzakın "Bəşəri komediya”sında,
1815-ci ildən sonra öz sıralarını yenidən göstərmiş olan burjuaziyanın getdikcə
daha çox güclənən təzyiqini xronika şəklində, 1816-cı ildən 1846-cı ilədək,
demək olar ilbəil təsvir edərək, bizə fransız cəmiyyətinin ən gözəl realist
tarixini verir. Mən buradan, hətta bütün mütəxəssislərin - tarixçilərin,
iqtisadçıların, statistiklərin kitablarında olduğundan daha çox şey
öyrəndim".
Ədəbiyyat,
müəyyən mənada, bəşərin universal bədii təhkiyəsidir, "insnalar arasında
mənəvi ünsiyyət vasitəsidir" (Q.V.Plexanov) O, "cəmiyyəti
oyadır" (Çexov), fəaliyyəti gücləndirir.
Ədəbiyyat "həyatı ifadə edir və bizə həyatı
xatırladır", "həyatda hamı üçün maraqlı nə varsa sənətin məzmununu
təşkil edir" və "hiss olunmayan bir şey estetik duyğu üçün mövcud
deyildir (Çernışevski). Söz sənətində xalq "özünün həqiqi həyatını, yüksək
ideallarını, şüurunu tapmalıdır" (Belinski). Yaradıcılıq inkişafın
istiqamətini tutanda, rənglərini, daxili pafos və ahəngini varlıqdan alanda
xalq fikrinin yüksək ifadəçisi ola bilər
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder