Ədəbiyyat və incəsənətdə xəlqilik
prinsipi əsas tələblərdəndir. Xəlqilik bədii əsərlərə, onların ictimai- estetik
mövqeyinə qiymət vermək məqamının meyarıdır.Ədəbiyyatda xalq mənafeyinin ilk
plana çəkilib qorunması, xalq ruhu və təfəkkürünün üstün tutulması, xalqin
tarixinin aydın güzgüdə ifadəsi, xalq mənafeyinin səciyyəsinin hər surət, lövhə,
epizodda görünməsi, xalq dili, məişəti, ənənələrinin bədii mətndə görünməsi-bunların
hamısı əsərdə mühüm meyar sayılır.
Xəlqilik anlayışı ədəbiyyatın
milli özünəməxsusluğu, xalq həyatı və mənəviyyatının yaxınlığı, sənətkarın
doğma yurdla sıx əlaqəsi nəzərdə tutulur. Belə mütərəqqi müdrik mövqe ümumuyyətlə
XIX əsr böyük Şərq, rus, Avropa sənətkarları üşün də aparıcı, səciyyəvi
xüsusiyyət olmuşdur. Puşkin yazırdı: “İqlim, dövləti idarə üsulu, etiqad hər
bir xalqa elə məxsusi sima verir ki, o sima poeziya aynasında az ya çox əks
olunur.”
Xəlqilik bir estetik
katiqoriya kimi ancaq yüksək sənətkarlıq nümunəsi olan tipikliklə üzvi əlaqədə,
vəhdətdə təzahür edir, meydana çıxır. Belinski nahaq yerə demirdi ki: «Xəlqiliyi
bu və ya digər xalqın və ya ölkənin adət və ənənələrinin təsvirinin doğruluğu
kimi başa düşmək lazımdırsa, o zaman xəlqilik bədii əsər üçün bir məziyyət
deyil, zəruri bir şərtdir. Çünki hər bir xalqın həyatı özünə məxsus formalarda
meydana çıxır. Demək, həyatın təsviri doğrudursa, o təsvir, eyni zamanda xəlqidir».
Kamil sənət əsərlərində
xəlqilik bu və ya başqa xalqın adət-ənənələrinin, məişətinin zahiri əksi kimi
deyil, həmin xalqın ictimai təfəkkürünün, tarixi varlığının, milli düşüncə tərzinin,
mənəvi-əxlaqi təsisatının bütövlükdə dərki və həqiqi, real bədii inikası kimi
yaranır, formalaşır. L.N.Tolstoy deyirdi ki, ancaq öz xalqı ilə birlikdə
yaşayan və onu yaxşı tanıyan yazıçı əsil mənada xalq sənətkarı ola bilər.
Böyiik rus dramaturqu A.N.Ostrovski bu fikri bir qədər də dəqiq ifadə edərək
yazırdı: «Xalq yazıçısı olmaq iiçün vətəni sevmək azdır. Vətən məhəbbəti sənətkarlara
qüvvə, hiss versə də, mövzu vermir, bunun üçün öz xalqını yaxşı tanımaq, onunla
yaxından qaynayıb qarışmaq, doğma olmaq lazımdır».
N.A.Dobrolyubov isə sənətdə xəlqiliyi
xalqın milli mənəviyyatının, xalq ruhunun təzahürü kimi qiymətləndirərək
deyirdi: «Biz xəlqiliyi məhəlli, təbiət gözəlliklərinin ifadəsi, xalq arasında
işlənən sözlərdən istifadə etmək, adətləri, qaydaları və sairəni diizgün göstərmək
kimi başa düşmürük. Əsl xalq şairi olmaq üçün daha artıq şey tələb olunur: xalq
ruhunu başa diişmək, onun həyatı ilə yaşamaq, onun səviyyəsində dayana bilmək,
kitab təlimi, silki təsəvvür qalıqlarını və sairəni kənara
atmaq, xalqın sahib olduğıı sadə hislə həyatı duymağı bacarmaq lazımdır».
Bütün bunlarla yanaşı,
yaradıcılıqda xəlqiliyə nail olmaq üçün sənətdə ən azı üç vacib şərtə əməl
olunmalıdır. Birinci: sənətkarın qələmə aldığı mövzu öz-özlüyündə dərin
milli-bəşəri məzmuna, ictimai-əxlaqi mündəricəyə, həyati əhəmiyyətə malik
olmalı, xalqın taleyi, tarixi müqəddəratı ilə bağlı mütərəqqi ideallara,
ümumxalq problemlərinə cavab verməlidir. İkincisi: bu mövzunun əsasında
dayanan obrazlar xalqın istək və arzularının həqiqi daşıyıcıları olmalı, onun
milli, tipik xüsusiyyətlərini öz varlığında yaşatmalı, həm ideya, məfkurə, həm
də şəxsi, fərdi xüsusiyyətlərinə görə seçilməli, dövrün, zamanın sifarişlərini,
bütünlükdə ümıımxalq problemlərini həll etməyə qadir olan bütöv, kamil xarakterlər
səviyyəsinə qalxmalıdır. Üçüncüsü: həm mövzu, həm də onun mərkəzində
dayanan obrazlar sənətkarlıq cəhətdən də yüksək səviyyədə işlənilməli, öz həqiqi
bədii həllini tapmalıdır. Çünki sənətdə xəlqilik təkcə təsvir olunan həyatın,
hadisələrin, faktların, xarakterlərin doğruluğu, reallığı ilə bitmir, həm də
bunların kamil bədii həlli, yüksək obrazlı təsviri, poetik əlvanlığı ilə bağlı
bir anlayışdır. Bir sözlə, həqiqi sənətkarlıq, faktları dərindən ümumiləşdirmə
bacarığı olmayan yerdə əsl xəlqilikdən söhbət gedə bilməz. Deməli, bədii əsərlərdə
xəlqilik sənətkarlığın tərkib hissəsi və onu tamamlayan daxili keyfıyyətlərdən
biridir. Daha doğrusu: «Əsil sənətkar üçün yaradıcılıq istedadı nə deməkdirsə,
xilqilik də o deməkdir» (V.Q.Belinski).
Sənətdə xəlqilik həm də
orijinallıqla bağlı bir anlayışdır. Xəlqilik orijinallıqla vəhdətdə geniş, daha
dərin məna kəsb edir, hətta dahilik səviyyəsinə yüksəlir. Bu mənada orijinallıq
bu və ya başqa bir yazıçının, sənətkarın fərdi üslubu, nəfəsi, yaradıcılıq
manerası çərçivəsindən çox-çox kənara çıxır. Burada sənətin və sənətkarın
orijinallığı tarixi inkişafın müəyyən mərhələsində bütöv bir xalqın, millətin
idrakının, əqli-mənəvi anlayışlarının, həyata, ictimai varlığa münasibətlərinin
orijinallığı, özünəməxsusluğu kimi təzahür edir. Mənsub olduğu
xalqın təfəkkür tərzinin, milli xarakteıiərinin, tarixi ənənələrinin
orijinallığına çevrilir. Xəlqiliklə orijinallığın belə geniş, fəlsəfi mənada vəhdəti,
sadəcə olaraq, fərdi üslubun, qələmə alınan mövzuların, obrazların, təsvir vasitələrinin
yeniliyi, dilin reallığı və ifadə gözəlliyilə bitmir. Öz-özlüyündə böyük məziyyət
olsa da, bu az-çox istedada, poetik təfəkkürə malik olan bütün sənətkarların
yaradıcılığına xas olan bir xüsusiyyətdir. Dövrünün fövqündə dayanan böyük
novator sənətkarların yaradıcılığında orijinallıq, hər şeydən əvvəl, onların
xalq həyatına, milli varlığa, ictimai hadisələrə, bəşəri qayğılara münasibətinin,
idrak üsulunun yeniliyi, təzəliyi, mənsub olduğu xalqın şüurunda, mənəvi aləmində
baş verən intibahın, tərəqqinin həqiqi bədii inikası kimi meydana çıxır. Orijinallıq
sənətdə novatorluğun da əsası, ilkin şərtidir. Yeni, orijinal bədii təfəkkürdən,
təsvir və ifadə vasitələrindən məhrum qələm sahibi, yaradıcı heç vaxt novator sənətkar
səviyyəsinə qalxa bilməz. Böyük söz ustaları özlərindən əvvəlki yaradıcılıq ənənələrinə
söykənsə də, onlardan yerli-yerində bəhrələnsə də, heç vaxt bu ənənələrin çərçivəsinə
sığınıb qalmırlar, daim orijinallığa, novatorluğa can atır, təzə mövzu, məzmun,
ideya, janr, poetik fikir, ifadə, təsvir və vasitələrinin axtarışına çıxırlar və
bununla da yeni bir ədəbi ənənənin əsasını qoyurlar. Məhz bu xüsusiyyətlərə görə
biz Nizami, Füzuli, Vaqif, M.F.Axundov, Sabir, C.Məmmədquluzadə kimi nəhəng ədəbi
simalara həm də böyük novator sənətkarlar deyirik. Heç kimə oxşamayan nadir
istedad, orijinal bədii təfəkkür sahibi olan, «yeni tərzə, üsluba qadir sənətkaram
mən, şeir-sənət məbədi abad oldu əlimlə» deyən Nizami erkən intibah dövrünün
ictimai, fəlsəfi, ədəbi, nəzəri tələblərindən çıxış edərək uzun müddət bədii
yaradıcılıq aləmində hakim mövqe tutan «Xəmsə» ənənələrinin və bu gün də yaşayan
sənətkarlıq prinsiplərinin əsasını qoydu.
Nizami ənənələrinin ləyaqətli
davamçısı olan Füzuli dövrünün poetik sifarişinə uyğun olaraq qəzəl, qəsidə,
rübai janrını ön plana çəkdi və bu sahədə əbədi olaraq sənət dünyasının fövqündə
dayanan yeni orijinal bir ədəbi məktəbin banisi və bütünlükdə ədəbiyyat
tarixində böyük, ölməz novator şair kimi tanındı, şöhrət qazandı. Vaqif klassik
poeziya ilə xalq şeiri ənənələri əsasında yeni bir ədəbi üslub formalaşdırdı,
qoşma janrını həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatda əsas, aparıcı janra
çevirdi, şeirə, sənətə, sözün həqiqi mənasında, mili ruh, yeni məzmun, realist
çalarlar, bədii əlvanlıq gətirdi, öz yaradıcılığı ilə orijinal poetik düşüncə
sahibi, əsil novator sənətkar olduğunu göstərdi...
Ədəbiyyatda, sənətdə də
xəlqilik və onun daha yüksək forması olan millilik milli xarakterlər, obrazlar
vasitəsilə, böyük sənətkarlıqla, məhəlli çərçivələrdən yüksəkdə, dünyəvi
aspektdə təsvir və təcəssüm olunubsa, o mütləq bəşəri məna, bəşəri siqlət kəsb
edir. V.Q.Belinskinin sözlərilə desək: «Xəlqilik siyasi həyatda və ədəbiyyatda
böyük şeydir, lakin bütün həqiqi anlayışlar kimi o öz-özlüyündə birtərəflidir və
yalnız özünün əks tərəfılə əlaqədə alındıqda həqiqətə çevrilir. Xəlqiliyin əks
tərəfı ümumbəşərilik mənasında ümumidir... Yalnız o ədəbiyyat əsil mənada xəlqidir
(həm də millidir) ki, o eyni zamanda ümumbəşəridir».
C. Məmmədquluzadə
“Molla Nəsrəddinin” xəlqilik xətti barədə yazırdı: “Molla Nəsrəddin” rəiyyətin
və fəqir-füqəranın köhnə dostudur... Bir yanda bir fəhlə və kəndlinin başı ağrıyanda
bizim vəzifəmizdir xəbərdar olmaq və ona qahmar çıxmaq”
M. Ə. Sabiri haqlı
olaraq xalq şairi sayırlar, əsərlərini xalq həyatının bədii ensiklopediyası,
özünü xalq mənafeyinin cəsur müdafiəçisi kimi tanıyırlar.
İş rəncbərin, güc öküzün,
yer özününkü,
Bəyzadələri, xanları
neylərdin , ilahi?
Xəlqilik sovet dövründə böyük maneələrlə üzləşdi...
Mir Cəlal aşağıdakı misralrdan istifadə edərək
“Bir gəncin manifesti” əsərində
öz fikirlərinin istiqamətini müəyyənləşdirir...
İnsan
təngişəmi zinhar olmasa,
İstismar
olmasa, cidar olmasa.
Çoxdan
batırmışdım düşmən başını,
Canıma
daraşan dostlar olmasa.
Belinski
göstərir ki, ədəbiyyat xalqın şüuru, təfəkkürüdür. O, ədəbiyyatda “xalqin
ruhunu” görür.
ƏNƏNƏ
köhnə ədəbi hadisə ilə yeni ədəbi hadisə arasında ardıcıl varislik əlaqəsi, bir
və ya bir neçə yazıçının sonrakı yazıçılar tərəfindən öyrənilən və inkişaf
etdirilən ideya-sənətkarlıq xüsusiyyətləridir. Məsələn N. Gəncəvi
yaradıcılığında Şərqin böyük söz ustası Firdovsinin, Füzuli isə Nizami, Nəvai,
Həbibi və Nəsiminin şeir ənənələrini davam və inkişaf etdirmişdir. C. Məmmədquluzadə,
Ə. Haqverdiyev, M. Ə. Sabir və M. Möcüz realizminin ideya-bədii kökləri M. F.
Axundzadə və Q.Zakirin realist ənənələri ilə üzvi şəkildə bağlıdır.
ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏR bir ədəbi hadisənin
başqa bir ədəbi hadisə ilə ideya-yaradıcılıq əlaqəsidir. Ədəbi əlaqələr
ayrı-ayrı yazıçılar səviyyəsində, yaxud ədəbi cərəyanlar, məktəblər və bütöv ədəbi
dövrlər səviyyəsində yaranir; məsələn, bir ədəbi dövr başqa bir ədəbi dövrə müəyyən
təsir göstərir.
Böyük yazıçının yaradıcılığından ədəbi əlaqə
baxımından danışarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu terminin özünü iki aspektdə
götürmək olar, bir tərəfdən yazıçı təsir altında olur, digər tərəfdən o özü təsir
göstərir.
Bir milli ədəbiyyat daxilində ədəbi əlaqə, məsələn,
ondan ibarət olur ki, bir yazıçı, yaxud yazıçılar qrupu müasirlərinə, yaxud
sonrakı ədəbi nəslə qüvvətli təsir göstərir. Nizami, Füzuli, Vaqif, M. F.
Axundzadə, Sabir, C. Məmmədquluzadə, C.Cabbarlı və S. Vurğun kimi klassiklərin Azərbaycanda
və onun hüdudları xaricində yaranmış ədəbiyyatda təsiri buna misal ola bilər.
Bu mənada ənənənin novatorcasına davamı da ədəbi
əlaqənin başlıca tiplərindən biridir.
Fərdi ədəbi əlaqənin bir tipi də ondan ibarətdir
ki, hər hansı bir yazıçı öz sələfinin ədəbi irsi, yaxud müasiri ilə
razılaşmayıb, ondan uzaqlaşır, bədii inandırıcılığı və orijinallığı ilə həmin mənbəyə
bərabər əsərlər yaradıb, insan həyatının əsas məsələlərini tamam başqa cür həll
edir. Belə fərdi ədəbi əlaqəyə səciyyəvi misal olaraq Qorkinin Dostoyevski
yaradıcılıq prinsiplərindən uzaqlaşmasını, onların yaradıcılıq prinsipləri
arasındakı dialektik münasibəti – dostluq-düşmənçilik münasibətini göstərmək
mümkündür.
Ədəbi əlaqənin tiplərindən biri iqtibasdır:
yazıçı əsas süjet sxemini, hadisələri, qəhrəmanların tutduqları yeri, onların
xarakterlərinin üstün cəhətlərini mühafizə edib saxlayır, bununla bərabər, əsrə
başqa milli kolorit, yaxud başqa bədii ahəng verməklə, əsərin ritmini xeyli dəyişdirməklə,
surətlərə başqa bir məzmun aşılamaqla tamam yeni bir əsər yaratmış olur. Amma
bu əsər bütün yeni keyfiyyətlərinə baxmayaraq, iqtibas olunan mənbəyə oxşayır. Məsələn,
Abbas Səhhətin “Şair, şer pərisi və şəhərli” poeması N. A. Nekrasovun “Şair və
şer pərisi” poemasından iqtibasdır.
Millətlərarası ədəbi əlaqə ədəbiyyat tarixi və
nəzəriyyəsinin ən mürəkkəb məsələlərindən biridir.Ədəbi əlaqənin bu tipi çox qədimdir.
Hələ antik dövrdə və erkən orta əsrlərdə bir xalqın bədii kəşfləri, nailiyyətləri
başqa bir xalqa, yaxud dünyanın bir neçə xalqına təsir göstərmişdir. Antik
yunan ədəbiyyatı, orta əsrlər Azərbaycan, İran-tacik şeri, İtaliya İntibah
dövrü ədəbiyyatı, Fransa Maarifçilik ədəbiyyati, rus realist ədəbiyyatı məhz
belə beynəlmiləl əhəmiyyətə malikdirlər. NOVATORLUQ bədii ədəbiyyatın forma və məzmununda xalq üçün
əhəmiyyətli, qiymətli olan tamamilə yeni cəhətlərdir. Dövrün və xalqın tələblərinə
cavab olaraq, qabaqcıl yazıçı həyatda yenicə baş verən hadisələri, insanlar
arasında dəyişilib yeniləşmiş münasibətləri, insanın yeni xüsusiyyətlərini
müşahidə edib, onları canlı, təbii şəraitdə əks etdirməklə ədəbiyyatda mühüm
bir yenilik yaratmış olur ki, buna novatorluq deyilir.
C.Məmmədüuluzadə, M. Ə. Sabir və başqa mollanəsrəddinçilər
1905-ci il inqilabının təsiri ilə ədəbiyyatı xalq həyatına daha da
yaxınlaşdırmış, xalqın dərdlərini, arzularını yaradıcılıqla ifadə etniş,
realist inqilabi satira yaratmışdılar ki, bu da ədəbiyyatda bir novatorluq
idi.Yeni məzmun ifadə etmək zərurətindən doğmayan və ancaq zorla formada
yenilik yaratmaq məqsədi güdən novatorluq cəhdləri zərərli, məzmunsuz, ideyasiz
əsərlərə-formalizmə aparıb çıxarır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder